Bacteriële huidziekten, de theorie

Ziekten door bacteriën wordt meestal als zeer zorgwekkend ervaren bij koiliefhebbers, en terecht. Door hun vaak agressieve en spreidende karakter is het van belang dat er tijdig ingegrepen wordt op de correcte manier en met de gepaste middelen. Om u alvast waakzaam te maken en te informeren over deze aandoening vormt dit artikel een aanzet alvorens de meer praktische kant te belichten.

Inleiding

Vissen staan in vergelijking met (land)zoogdieren veel nauwer in contact met hun leefwereld. Water biedt hen naast het leveren van een dragende steun ook een goed geleidend medium waar zij rechtstreeks mee in contact staan. De waterkwaliteit is dan ook van primordiaal belang als men vissen in goede gezondheid wil houden. Elke stof die de waterkwaliteit in negatieve zin beïnvloedt, heeft een effect op de vissen en hun gezondheid. Als biologisch transportmiddel draagt het in grote mate bij tot het leveren van een contactmogelijkheid tussen al dan niet ziekteverwekkende micro-organismen en de vis. De leefwereld van vissen herbergt van nature uit een veelheid aan bacteriën, schimmels, parasieten en virussen.

De interactie tussen bacteriën en vissen

Bacteriën spelen een uitermate grote rol in de leefwereld van vissen. Zowel autotrofe als heterotrofe, niet ziekteverwekkende, kiemen zetten chemische (al dan niet giftige) substanties om via synthese/degradatie tot visvriendelijke (eind)producten. Mineralisatie, deaminatie, nitrificatie en denitrificatie zijn processen die continu in werking zijn in elk goed draaiende waterige omgeving waar vissen gehuisvest zijn. We spreken over het biologisch evenwicht.

Maar ook pathogene (ziekteverwekkende) kiemen vinden een goed onderkomen in water en kunnen bijdragen tot het metaboliseren (omzetten) van organische substanties uit de omgeving. Nagenoeg alle bacteriële vispathogenen kunnen een (tijdelijk) onafhankelijk bestaan leiden in waterig milieu zonder aanwezigheid van vissen. Zelfs primair pathogenen (bacteriën die op zichzelf schadelijk genoeg zijn om zonder specifieke aanzet tot ziekte te leiden) kunnen gedurende bepaalde tijd overleven in gastheerweefsel zonder deze schade te berokkenen. Een gezonde vis met een goed werkend afweersysteem is vrij weerstandig tegen infecties. Vele bacteriële ziekten komen dan ook voor wanneer een gevoelige gastheer in contact komt met een aanvalskrachtig ziekteverwekkend organisme en onder omgevingsomstandigheden geschikt om tot ziekte aan te zetten.

Oppervlakkig ulceratieve ziekten bij vissen

Onder invloed van predisponerende factoren (zie verder), of bij aanwezigheid van (grote hoeveelheden) (primair) pathogene kiemen kan er een woekering ontstaan van bacteriën die zich aan het huidoppervlak gaan vermeerderen. Dit kan leiden tot beschadiging van vinnen (vinrot) of ulceratie (bekrot, huidlesies) afhankelijk van het aangetaste gebied. Kieuwziekten (kieuwrot) worden hier even buiten beschouwing gelaten.
Meerdere mogelijke infectieuze oorzaken kunnen hiervoor aangegeven worden :

• Aeromonas spp.
• Pseudomonas spp
• Vibrio spp.

Aeromonas en Pseudomonas spp. als ziekteverwekkers bij vissen

Men kan dus stellen dat vissen in een relatief sterk besmet of vijandig milieu leven waar het van primordiaal belang is om hen in optimale conditie te houden zodat ze weerstandig zijn tegen allerlei invloeden van buitenaf. Volgende peilers zijn cruciaal en dient men steeds in het achterhoofd te houden bij de interpretatie van een probleem betreffende visziekten :

• De leefwereld: Waterkwaliteit dient optimaal te zijn en controle op regelmatige tijdstippen en/of op kritische momenten is essentieel.
• De vis: Optimalisatie van de afweer van de vis kan verder gestimuleerd worden door te voorzien in een uitgebalanceerd dieet en door het stress-niveau zo laag mogelijk te krijgen
• De ziekteverwekker: Door inbreng en vermeerdering van ziektekiemen te voorkomen kan men de infectiedruk minimaal houden. Hygiëne in de brede zin van het woord neemt daarbij een belangrijke plaats in.

Een gezonde vis leeft dus duidelijk in een evenwichtssituatie met zijn omgeving en de voortdurende aanwezigheid van ziekteverwekkers. Elke toestand die de vis in een wankele situatie brengt met betrekking tot deze evenwichtssituatie kan de aanzet vormen tot ziekten die gaan optreden.

Aeromonas en Pseudomonas bacteriën staan bekend als normale bewoners van waterige milieus en zijn eveneens natuurlijk aanwezig bij vissen als deel van hun flora. Ook voor deze kiemen vormen water en de substanties die er al dan niet in opgelost zijn een ideale voedingsbodem waar zij zich kunnen vermenigvuldigen en overleven. Vooral waters waar uitwerpselen in terecht komen kunnen hoge aantallen Aeromonas kiemen herbergen. Het zijn dus meestal opportunistische agentia die onder invloed van predisponerende (aanzettende) factoren kunnen leiden tot ziekte bij vissen. Het is ook bekend dat Aeromonas andere dieren, waaronder de mens, kan ziek maken.

Predisponerende factoren

Wat volgt is een brede kijk op deze factoren die het optreden van bacteriële woekering bespoedigen of ertoe aanzetten. Onder invloed van deze factoren zal men een toenemend aantal bacteriën kunnen opmerken op de kieuwen, huid en in het darmstelsel.

Indirect predisponerende factoren:

Stress
Men kan niet spreken over ziekte bij vissen zonder iets over stress te vertellen. Stress wordt veroorzaakt doordat de vis in een situatie terecht komt buiten zijn normale tolerantieniveau. De hierbij geïnduceerde afgifte van stress-gerelateerde hormonen (adrenaline en cortisol) onderdrukt spijsverteringsfuncties, maakt de kieuwen meer doorlatend en onderdrukt de efficiëntie van de ontstekingsreactie die het lichaam tracht te beschermen tegen vreemde indringers. Met andere woorden, de vissen worden gevoeliger ten opzichte van het optreden van ziekte. Elke nieuwe en verander(en)de situatie brengt (acute) stress met zich mee, de evenwichtssituatie wordt verstoord en de vis tracht zich aan te passen opdat chronische stress vermeden kan worden.

Oorzaken van stress (= stressoren) (naar Francis-Floyd, 1997) :

• Chemische stressoren:
  • Povere voedingsstatus
  • Pollutie: intentioneel (chemische behandeling), accidenteel (sproeiproducten),
  • Slechte waterkwaliteit: afwijkende of fluctuerende pH-waarde, overmatige nitrogene metabole afvalstoffen (ammoniak, nitriet, nitraat), zware metalen, hoge gehalten aan organische verbindingen
• Biologische stressoren:
  • Overstockage, te beperkte zwemruimte
  • Vissensoorten die niet bij elkaar passen, agressie, territoriaal gedrag
  • Pathogene micro-organismen
  • Macro-organismen : interne en externe parasieten
• Fysische stressoren:
  • Temperatuur : vooral fluctuerende waarden
  • Licht, geluid, trilling
  • Opgeloste gassen (laag zuurstof-, hoog koolstofdioxidegehalte,..)
• Stressoren met betrekking tot het management :
  • Transport en manipulatie
  • Ziektebehandeling

Kenmerkend is dat vissen onder invloed van stress vaatinjecties vertonen in de huid en vinnen. Het bloeden vanuit de kieuwen is ook een typisch stress-verschijnsel.

Direct predisponerende factoren:

Elke rechtstreekse (slijm)huidbeschadiging kan een ingangspoort vormen voor infectieuze agentia die er gaan woekeren. Bij beschadiging van de huid gaat immers de functie als fysische en chemische barrière verdwijnen en vormt zich een ideale voedingsbodem voor ziekteverwekkers. Ook de afweer is lokaal gestoord. We duiden hier vooral naar het feit dat omgevingskiemen zoals Aeromonas en Pseudomonas spp. veelal terug zullen gevonden worden uit huidlesies, waar zij als primair hetzij secundair pathogeen verder problemen kunnen gaan veroorzaken (zie terug). Dit gebeurt met behulp van specifieke virulentiefactoren, mechanismen die de ziekteverwekker ontwikkeld heeft om de kans te vergroten dat hij de gastheer zal overwinnen.

Mechanische beschadiging
Het (verkeerdelijk) manipuleren zorgt in alle gevallen voor een aantasting van de slijmhuid, het is daarom van belang deze handeling zo gering traumatisch mogelijk te maken.
Ruwe vangnetten veroorzaken evenzeer gering tot ernstig trauma van de (slijm)huid.
Ectoparasieten vormen een belangrijke oorzaak in het verlenen van een ingangspoort.
Bijtwonden, schuurwonden, of ander trauma verbreken de continuïteit van de huid.

Fysische beschadiging
UV-stralen : vooral belangrijk waar vissen in helder water zwemmen : onder een stralende zon kunnen zonnestralen diep doordringen in het water en zonnebrand veroorzaken.

Chemische beschadiging
Diverse toxische stoffen kunnen in het water aanwezig zijn en in een schadelijke concentratie een (slijm)huidbeschadiging induceren. Vooral ook de tere kieuwen zijn hierbij gevoelig weefsel.
Ammoniak en nitriet : beide stikstofmetabolieten kunnen direct etsend werken. Hoe hoger de pH waarde hoe meer vrij ammoniak er zich in het water zal bevinden, hoe lager de pH hoe schadelijker nitriet zal zijn. Een goed werkende biofilter oxideert beide componenten geleidelijk tot visvriendelijke producten.
pH : de ideale pH waarde voor koikarpers is 7,6 ; sterk afwijkende of plots veranderende waarden worden als etsend beschouwd.
Medicijnen : afhankelijk van hun (bio)chemische eigenschappen, worden de kieuwen en (slijm)huid in meerdere of mindere mate aangetast, en/of verlagen ze het gehalte aan zuurstof in het water wat voor problemen kan zorgen. Het preventief aanwenden van medicijnen dient dan ook vermeden te worden.

Bijpassende artikels

• Bacteriële huidziekten, de praktijk
• De huid bij vissen

Bron & Referenties

Bottarelli E., Ossiprandi M.C., (1999). Aeromonas Infections : An Update. From a paper presented at the Course “La nuova cultura delle produzione animali nel contesto dell’Unione Europa”, University of Parma, Faculty of Veterinary Medicine, Internetreferentie : http://www.unipr.it/arpa/facvet/annali/1999/bottarelli2/bottarelli.htm

Francis-Floyd R. (1990). Stress “ its role in fish disease. Instutute of food and Agricultural Sciences, University of Florida, Internetreferentie : http://edis.ifas.ufl.edu/BODY_FA005

Jepson L. (2001). Bacterial Diseases. In : KOI Medicine, kingdom books, England, p.7-98